گروه جامعه آژانس خبری کارآفرینان اقتصاد - قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت شامل ۷۳ ماده و ۸۱ تبصره مهر ۱۴۰۰ در کمیسیون مشترک طرح جوانی جمعیت و حمایت از خانواده مجلس شورای اسلامی طبق اصل ۸۵ قانون اساسی تصویب شد. پس از موافقت مجلس با اجرای آزمایشی آن به مدت ۷ سال، در تاریخ ۲۴ آبان ۱۴۰۰ به تایید شورای نگهبان رسید.

در سه سالی که از اجرای این قانون می‌گذرد، کارشناسان رشته‌های مختلف اعم از جمعیت شناس، جامعه شناس، اقتصاددان، پزشک و حقوق‌دان و همچنین فعالان مدنی و نهادهای مردم نهاد تحلیل‌ها و ارزیابی‌های متفاوتی را از ابعاد مختلف این قانون و موفقیت آن ارائه کرده‌اند.

خبرنگار آژانس خبری کارآفرینان اقتصاد برای بررسی سیاست‌های کشورهای مختلف برای تشویق زوج های جوان به فرزندآوری، نوع این حمایت‌ها و نیز میزان اثرگذاری مشوق‌هایی که در قانون جوانی جمعیت برای خانواده‌ها در نظر گرفته شده است، به سراغ محمدجواد محمودی رئیس موسسه تحقیقات جمعیت کشور رفت و نظر او را به عنوان یک پژوهشگر حوزه های جمعیتی جویا شد.

بخش نخست این مصاحبه تفصیلی به شرح زیر است:

محمدجواد محمودی در گفت‌وگو با خبرنگار آژانس خبری کارآفرینان اقتصاد درباره اینکه برخی منتقدان می‌گویند با وام ازدواج و فرزندآوری و برخی امتیازها نمی‌توان مردم را به فرزندآوری ترغیب کرد، گفت: با احترام به دیدگاه و دغدغه‌های منتقدان، لازم است تأکید کنم که داشتن شور و اشتیاق برای تحلیل مسائل اجتماعی یک ویژگی خوب و ارزشمند است اما کافی نیست؛ مسئولیت اجتماعی یک پژوهشگر دلسوز ایجاب می‌کند که ضمن اجتناب از قطب‌بندی‌های ناصواب، در گفت‌وگوهای سازنده مشارکت کرده و مسائل و مشکلات اجتماعی را روش‌مند و داده‌محور تحلیل و ارزیابی کند.

وی یادآوری کرد: در نقد و بررسی سیاست‌های جمعیتی، مهمترین اصل، تکیه بر داده‌های معتبر و تحلیل‌های علمی است زیرا رعایت نکردن اصول حرفه‌ای و ارائه تحلیل‌های جهت‌دار، ولو غیر عمدی، می‌تواند از جهات مختلفی آسیب‌زا باشد.

محمودی تاکید کرد: تحلیل پدیده‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی با زندگی مردم ارتباط مستقیمی دارد و ارائه تحلیل‌های نادرست از مسائل جمعیتی می‌تواند بر تصمیمات خانواده‌ها به سهم خود، تأثیر بگذارد.

وی اظهار داشت: مسائل اجتماعی و اقتصادی با ارزش‌ها، نگرش‌ها، احساسات و عواطف مردم پیوند عمیقی دارند و با توجه به ویژگی اثر زنجیره‌ای مسائل اجتماعی، انعکاس ارزیابی‌های غیرعلمی می‌تواند در کنار سایر عوامل مؤثر بر اضطراب اجتماعی، اثرگذاری مخربی داشته باشد.

رئیس موسسه تحقیقات جمعیت کشور عنوان کرد: ترویج و آگاهی بخشی نسبت به وجوه مثبت ازدواج به هنگام و آسان و فرزندآوری در راستای سیاست‌های کلی جمعیت و قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت بسیار مهم و نگاه دولت‌ها به سیاست‌های جمعیتی و تنظیم خانواده بسیار تعیین کننده است.

مشوق و کمک هزینه ازدواج و فرزندآوری از رسوم قدیمی ایرانی - اسلامی بوده و نباید دید صدقه به آن داشتوی تاکید کرد: مطالعات تطبیقی انجام شده در دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی و موسسه تحقیقات جمعیت کشور، بررسی تطبیقی سیاست‌های جمعیتی در کشورهای منتخب، نشان می‌دهد که بیشتر مشوق‌ها و تسهیلات قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت از جمله وام ازدواج و فرزندآوری، در چهارچوب مشوق‌های فرزندآوری ارایه شده در کشورهای مختلف جهان بوده و گام بلندی برای حمایت از خانواده و فرزندآوری برداشته شده است.

وی ادامه داد: مشوق و کمک هزینه ازدواج و فرزندآوری از رسوم قدیمی ایرانی - اسلامی این مرز و بوم بوده و با دید صدقه بدان نگریسته نشده است، البته میزان موفقیت آن به نحوه اجرایی شدن، تحقق اعتبارات تخصیص یافته به دستگاه‌ها و ستاد ملی جمعیت و نظارت مستمر بر آن بستگی دارد.

محمودی با اشاره به انواع مشوق‌های فرزندآوری در کشورهای مختلف جهان، تاکید کرد: در خصوص مشوق‌های فرزندآوری در کشورهای مختلف جهان و ایران برای برون رفت از چالش‌های جمعیتی پیش رو، گام بلندی برای حمایت از خانواده، حمایت مادی و معنوی از مادران و ایجاد مشوق‌های فرزندآوری برداشته شده است.

آیا رشد فرزندآوری در کشور منفی است؟

رئیس موسسه تحقیقات جمعیت کشور در پاسخ به این پرسش که برخی منتقدان معتقدند که با وجود اختصاص مشوق به زوج‌ها، رشد فرزندآوری در این دولت همچنان منفی است، توضیح داد: بهتر بود اینگونه بیان می‌شد که در این دولت هم مثل دولت‌های قبل از این، رشد فرزندآوری کاهشی است.

محمودی توضیح داد: تعداد تولدها و به دنبال آن نرخ باروری کل از سال ۱۳۹۴ به بعد شروع به کاهش شدید کرده، به شکلی که تعداد تولدها از یک میلیون و ۵۷۰ هزار در سال ۱۳۹۴ به حدود یک میلیون و ۵۷ هزار در سال ۱۴۰۲ رسیده و نرخ باروری کل نیز از حدود ۲ فرزند به ازای هر زن به حدود ۱.۶ فرزند رسیده است.

در سه سال گذشته شیب کاهشی فرزندآوری ملایم و نرخ باروری کل تثبیت شده استوی با بیان اینکه در سه سال گذشته شیب کاهشی فرزندآوری ملایم و نرخ باروری کل تثبیت شده است، افزود: منتقدان از شاخص جمعیتی «تعداد موالید» استفاده کرده‌اند، که از دقت نسبتاً کمی در تبیین شرایط جمعیتی کشور برخوردار است.

وی تصریح کرد: در بررسی وضعیت باروری هرچند نخستین داده‌های آماری مربوط به تعداد تولدها می‌شوند، ولی بررسی وضعیت باروری کشور با شاخص دقیق‌تری یعنی «نرخ باروری» تعیین می‌شود.

رئیس موسسه تحقیقات جمعیت کشور افزود: یکی از بدیهی‌ترین ملاک‌های علمی در علم جمعیت شناسی تمیز بین اعداد مطلق و اعداد نسبی است، اساساً برای مقایسه زمانی و مکانی داده‌های جمعیتی از اعداد نسبی استفاده می‌شود نه اعداد خام یا مطلق، تعداد موالید یک عدد مطلق است که با استفاده از آن در مورد تغییرات شاخصهای جمعیتی نمی‌توان اظهار نظر کرد، لذا بایستی از ارقام نسبی استفاده کرد.

به گفته محمودی، نرخ زاد و ولد، سنجه‌ای است که جمعیت شناسان برای نشان‌دادن سهم موالید جدید در رشد سالانه جمعیت کل و نیز افزایش بالقوه آتی جمعیت به کار می‌گیرند. یکی از شاخص‌های سنجش باروری، نرخ خام زاد و ولد CBR است، خام به این معنا که این سنجه نسبت تعداد تولدها را با تعداد کل جمعیت را نشان می‌دهد و چون کل جمعیت را شامل می‌شود، نمی‌تواند شاخص مناسبی برای مقایسه و تحلیل وضعیت زاد و ولد در کشور باشد.

رئیس موسسه تحقیقات جمعیت کشور ادامه داد: معمولاً نرخ خام تولد، تعداد موالید در یک دوره معین برای هر هزار فرد زنده در نقطه میانی آن دوره بیان شده و نباید با نرخ باروری کل (TFR) اشتباه گرفته شود که شامل زنان در سن باروری در مخرج کسر است.

نرخ باروری کل مناسب‌ترین شاخص برای بررسی وضعیت موالید

محمودی گفت: بر اساس مطالعات انجام شده در مقیاس بین‌المللی، مناسب‌ترین شاخص برای نشان دادن وضعیت زاد و ولد در یک کشور، نرخ باروری کل است که می‌تواند مبنایی برای مقایسه بین کشورها باشد و بطور معمول هم بر این اساس عمل می‌شود.

میزان باروری عمومی از سال ۱۴۰۱ به بعد نه تنها تثبیت شده، بلکه مقدار اندکی افزایش داشته است

وی ادامه داد: نرخ باروری که از تقسیم تعداد تولدها بر تعداد زنان در سنین باروری به دست می‌آید، در واقع وضعیت باروری زنان در سنین باروری جامعه را بررسی کرده و مشخص می‌کند که به ازای هر زن در سن باروری چند فرزند در سنوات باروری متولد شده است.

رئیس موسسه تحقیقات جمعیت کشور با بیان اینکه آمار خام اعم از ولادت، ازدواج و طلاق در تحلیل‌های جمعیتی کاربرد ندارد، تاکید کرد: بررسی میزان باروری عمومی برای گروه‌های سنی زنان ۲۵ تا ۳۹ ساله و میزان باروری کل طی دوره ۱۴۰۲- ۱۳۹۹ نشان می دهد که میزان باروری عمومی از سال ۱۴۰۱ به بعد نه تنها تثبیت شده، بلکه مقدار اندکی افزایش داشته است.

محمودی اظهار داشت: نرخ باروری کل پس از هفت سال که کاهش حدود ۲۰ درصدی داشت، بنابر اعلام رسمی سازمان ثبت احوال در سال ۱۴۰۲ نسبت به سال ۱۴۰۱ ثابت مانده است.

رئیس موسسه تحقیقات جمعیت کشور با تاکید بر اینکه نرخ باروری در ۱۵ استان کشور نسبت به سال ۱۴۰۱ افزایش یافته و در سه استان بدون کاهش بوده است، گفت: این نتیجه هرچند تا زمانی که نرخ باروری کل حالت افزایشی به خود نگیرد، نمی‌تواند به ساختار جمعیتی ما کمک شایانی کند، ولی نسبت به قبل دستاورد ولو اندکی محسوب می‌شود.

وی تاکید کرد: در خصوص ارزیابی اثربخشی سیاست‌های جمعیتی بر سطح باروری کل، باید گفت که تثبیت یا جلوگیری از کاهش بیشتر باروری کل، به عنوان اثر مثبت قانون تلقی می‌شود.

انواع مشوق‌ها و تسهیلات فرزندآوری در کشورهای مختلف

رئیس موسسه تحقیقات جمعیت کشور با برشمردن روش‌ها و ابزارهای حمایتی دولت‌ها برای فرزندآوری و بهبود شاخص‌های جمعیتی خاطرنشان کرد: طیف حمایت‌ها نشان‌دهنده رویکرد دولت‌ها نسبت به سیاست‌های افزایش یا کاهش فرزندآوری است؛ بررسی‌ها نشان می‌دهد، طیف حمایت دولت‌ها در این زمینه در کشورهای مختلف با توجه به سطوح باروری، متفاوت است.

محمودی افزود: طیف این حمایت‌ها از حمایت مستقیم در سیاست‌های افزایش فرزندآوری گرفته تا عدم دخالت یا نداشتن سیاست مشخص جمعیتی و یا قبول سیاست‌های تنظیم خانواده متغیر است.

وی ادامه داد: بررسی‌ها نشان می‌دهد، برای مقابله با موضوع کاهش فرزندآوری، مشوق‌ها و تسهیلات ارایه‌شده در کشورهای مختلف در چهارچوب محورهایی از جمله پاداش یا مساعده هنگام تولد فرزند به این معنا که مبلغی که قبل یا در بدو تولد فرزند به والدین تعلق می‌گیرد که کمک هزینه والدین یا تولد نیز نامیده می‌شود، در کشورهای مختلف متفاوت است.

محمودی اظهار داشت: تخصیص مزایا به خانواده‌ها شامل مزایای نقدی یا غیرنقدی که به منظور رفاه و بهبود اوضاع والدین به آنها اختصاص می‌یابد و شامل مزایای نقدی، تخفیف مالیاتی و انواع یارانه می‌شود نیز در کشورهای مختلف به اشکال متفاوتی دنبال می شود.

وی اجازه مرخصی به مادران را از جمله این مشوق‌ها دانست و اظهار داشت: اجازه مرخصی به مادران شاغل هنگام تولد فرزند و اطمینان از امکان بازگشت دوباره به کار که شامل مرخصی با حقوق و بدون حقوق است.

محمودی، اجازه مرخصی به پدران را از دیگر مشوق‌ها عنوان کرد و افزود: اجازه مرخصی به پدران شاغل به هنگام تولد فرزند اول و اطمینان از امکان بازگشت دوباره به کار از جمله مشوق ها است و در برخی از کشورها، مرخصی پدران به‌جای اینکه حق جداگانه‌ای باشد، بخشی از برنامه مرخصی پدران محسوب می‌شود، معمولاً مدت مرخصی پدران کوتاهتر از مدت مرخصی مادران است و این در کشورهای مختلف تفاوت دارد.

رئیس موسسه تحقیقات جمعیت کشور اظهار داشت: اجازه مرخصی به والدین شاغل و اطمینان از امکان بازگشت دوباره به کار که این مرخصی مکمل مرخصی مادران و پدران محسوب می‌شود و شامل مرخصی با حقوق و بدون حقوق است، دیگر تسهیلات تشویقی فرزندآوری در برخی کشورها به شمار می رود.

به گفته وی، کمک‌هزینه مراقبت از فرزند، شامل دسترسی به کمک هزینه آموزشی یا آموزش رایگان، مهدکودک، کودکستان و یا سایر خدمات حمایتی برای فرزندان در سن مدرسه سیاست دیگری است که زوجین را به فرزندآوری تشویق می کند.

مشوق‌های مادی به تنهایی نمی‌تواند منجر به اصلاح ساختار سنی جمعیتی شود

رئیس موسسه تحقیقات جمعیت کشور ادامه داد: بخش قابل توجهی از آنچه در قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت آمده، هرچند ممکن است انتقادات موجهی نیز به آن وارد باشد، ولی برگرفته از تجربیات سایر کشورها با در نظر گرفتن اقتضائات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشور بوده است.

این پژوهشگر امور جمعیتی تاکید کرد: البته باید بدانیم که مشوق‌های مادی به تنهایی نمی‌تواند منجر به اصلاح ساختار سنی جمعیتی شود؛ علل عدم تمایل به فرزندآوری صرفاً مادی نیست و مسائل فرهنگی، اجتماعی و سیاسی هم مهم است و باید تغییرات بنیادی در آن رخ دهد.