به گزارش آژانس خبری کارآفرینان اقتصاد، انبوه زباله‌هایی که بی‌توجهی به مدیریت صحیح در تولید و دفع آنها ما را ناگزیر با چالش‌هایی عمیق در زیست‌بوم اطراف مواجه ساخته که اگر در مدیریت این پسماندها علمی، اصولی و مسوولانه عمل نشود، حتی نسیمی کافی است تا جرقه حادثه‌ای بزرگ را در دل طبیعت شعله‌ور سازد و ویرانی‌های بازگشت‌ناپذیری به محیط زیست وارد نماید.
این تنها گوشه‌ای از اثرات مخرب و جبران‌ناپذیری است که پسماندها و ناکارآمدی مدیریت آنها، بر سیمای سرزمین و سلامت جامعه برجا می‌گذارند.
اکنون بیش از هر زمان دیگری ضرورت دارد که با دیدگاهی واقع‌بینانه و مسوولانه به مسئله مدیریت پسماندها نگریسته، راهکارهای علمی و اجرایی مناسبی را برای کاهش اثرات منفی آنها تدوین و اجرا کرد، بی‌شک آگاهی، اهتمام و مشارکت همگانی می‌تواند نویدبخش فردایی پاک‌تر و محیط زیستی پایدارتر برای نسل‌های امروز و فردا باشد.
در گوشه و کنار شهرهای ایران، از حاشیه‌های کلان‌شهرها تا روستاهای دورافتاده، انبوهی از زباله‌ها نه‌تنها چهره محیط زیست را مخدوش کرده بلکه به تهدیدی جدی برای زندگی روزمره مردم و عملکرد نهادهای مسوول تبدیل شده است.
مدیریت نادرست پسماندها، به‌ویژه پدیده آتش‌سوزی‌های عمدی یا سهوی در محل‌های دفن زباله می تواند، بحرانی اجتماعی و زیست‌محیطی را رقم بزند که اثرات آن در هر نفس، هر نگاه و هر تعامل اجتماعی احساس می‌شود.
دود غلیظ ناشی از این آتش‌سوزی‌ها، که حاوی گازهای سمی مانند دی‌اکسین‌ها و متان است، آسمان محله‌های اطراف را تیره کرده و سلامت مردم را به خطر می اندازد، اما این تنها یک مشکل زیست‌محیطی نیست، بی‌توجهی به خطرات این آتش‌سوزی‌ها در برخی جوامع، ریشه در شکاف‌های فرهنگی، فقدان آموزش و بی‌اعتمادی به نهادهای مسوول دارد، انباشت زباله و بوی نامطبوع آن در کوچه‌ها و خیابان‌ها، حس تعلق به محله را کم‌رنگ کرده و تعاملات اجتماعی را مختل می‌کند.
ناکارآمدی در مدیریت پسماندها، از خیابان‌های شهر تا میز تصمیم‌گیری مسوولان، همه را درگیر یک چرخه معیوب می کند، کارشناسان و پژوهشگران حوزه اجتماعی و محیط زیست معتقدند که اکنون مدیریت پسماندها در ایران با مشکلات متعددی مواجه است، براساس آمارهای موجود، روزانه بیش از ۵۰ هزار تن پسماند شهری در کشور تولید می‌شود که بخش قابل توجهی از آن به صورت غیراصولی دفع می‌شود.
این میزان تولید زباله با توجه به جمعیت بیش از ۸۵ میلیون نفری ایران و رشد سریع شهرنشینی، چالشی عظیم برای سیستم‌های مدیریت شهری ایجاد کرده است.
مدیریت پسماند، پیش‌نیاز توسعه پایدار
استادیار دانشگاه آیت‌الله بروجردی(ره) با تاکید بر اهمیت ارتقای مدیریت پسماند، آن را ضرورتی برای تحقق سلامت عمومی و پیش‌شرطی برای دستیابی به توسعه پایدار دانست و افزود: مسئله پسماند فقط یک دغدغه زیست‌محیطی نیست، بلکه امروزه به یکی از مولفه‌های اصلی در سیاست‌گذاری‌های شهری، محیط‌زیستی و حتی امنیت انسانی تبدیل شده است.
عبدالمجید سیفی افزود: فقدان هماهنگی بین‌نهادی، ضعف در زیرساخت‌ها و ناکارآمدی در بهره‌گیری از ظرفیت‌های موجود، موجب بروز چالش‌هایی چون آلودگی محیطی، تهدید سلامت عمومی و تضعیف سرمایه اجتماعی در برخی مناطق شده است.
وی بیان کرد: این کاستی‌ها بیش از آن که تهدید باشد، می‌توانند به‌عنوان فرصت‌هایی برای بازنگری در سیاست‌گذاری‌ها و نوسازی شیوه‌های حکمرانی محلی مورد توجه قرار گیرند.
استادیار دانشگاه آیت الله بروجردی با اشاره به نقش مشارکت عمومی و آموزش شهروندی در ارتقای سطح مسوولیت‌پذیری اجتماعی بیان کرد: مدیریت موفق پسماند در گرو نگاه بین‌رشته‌ای، همکاری بین‌بخشی و بهره‌گیری از تجارب بین‌المللی است، این حوزه یکی از عرصه‌هایی است که پیوند نزدیکی با سیاست عمومی، دیپلماسی محیط‌زیستی و حکمرانی شهری دارد.
سیفی با تاکید بر ظرفیت‌های فناورانه و دانشگاهی کشور خواستار ایجاد شبکه‌ای منسجم از نهادهای تصمیم‌گیر و تصمیم‌ساز برای پی‌ریزی نظامی پاسخ‌گو و کارآمد در حوزه پسماند شد و اضافه کرد: الگوگیری هوشمندانه از تجربه‌های موفق جهانی و تطبیق آن با بستر فرهنگی و اقلیمی ایران می‌تواند افق‌های روشنی برای مدیریت پایدار منابع و کاهش فشارهای زیست‌محیطی فراهم آورد.
وی تاکید کرد: نگاه راهبردی به مدیریت پسماند نه‌تنها کیفیت زیست شهری را ارتقاء دهد، بلکه به تحکیم بنیان‌های توسعه ملی و افزایش سرمایه اجتماعی نیز منجر می شود، مدیریت پسماند، امروز بخشی جدایی‌ناپذیر از حکمرانی مطلوب است.
شیرابه ها و آلودگی آب و خاک
در بسیاری از مناطق شهری، به‌ویژه در حاشیه شهرها و مناطق کم‌برخوردار و همچنین در مناطق روستایی، سیستم جمع‌آوری پسماند منظم و کارآمد نیست، این موضوع باعث انباشت زباله‌ها در خیابان‌ها، کوچه‌ها و مناطق عمومی می‌شود.
فعال محیط زیست نیز در این خصوص می گوید: در برخی شهرها محل دفن زباله فاقد استانداردهای لازم و در برخی موارد بدون پوشش مناسب یا سیستم کنترل شیرابه‌ها است، شیرابه، مایعات سمی ناشی از تجزیه زباله‌ها، به خاک و آب‌های زیرزمینی نفوذ کرده و آلودگی‌های گسترده‌ای ایجاد می‌کند به عنوان مثال، در برخی مناطق شمالی کشور، نزدیکی محل دفن زباله به جنگل‌ها و رودخانه‌ها، آسیب‌های جدی به اکوسیستم وارد کرده است.
سهیل سرمدی با بیان اینکه نرخ بازیافت در ایران بسیار پایین است، افزود: تنها حدود پنج تا ۱۰ درصد از پسماندها بازیافت می‌شود، در حالی که در کشورهای توسعه‌یافته این نرخ به بیش از ۵۰ درصد می‌رسد، این امر به دلیل نبود کارخانه‌های کافی برای بازیافت، نبود سیستم‌های جمع‌آوری تفکیکی و همچنین پایین بودن ارزش اقتصادی مواد بازیافتی در بازار داخلی است.
وی با اشاره به جداسازی نشدن پسماندها از مبدا گفت: فرهنگ جداسازی زباله‌های تر و خشک در میان مردم نهادینه نشده و این امر فرآیند بازیافت را دشوارتر می‌کند، زیرا زباله‌های تر (مانند پسماندهای غذایی) با زباله‌های خشک (مانند پلاستیک و کاغذ) مخلوط می‌شود و ارزش بازیافتی مواد کاهش می‌یابد، این مشکل به‌ویژه در شهرهای بزرگ که حجم تولید زباله بالاست، بیشتر مشهود است.
ابعاد اجتماعی موضوع زباله‌سوزی از منظر جامعه‌شناسی
از منظر جامعه‌شناسی، زباله‌سوزی و به‌ویژه آتش‌سوزی‌های مکرر در محل‌های دفن زباله، فراتر از یک مسئله زیست‌محیطی، یک بحران اجتماعی است که بر ساختارها، رفتارها و تعاملات انسانی تاثیرات عمیقی می‌گذارد، این موضوع در ایران با توجه به شرایط فرهنگی، اقتصادی و تاریخی خاص خود، ابعاد پیچیده‌تری به خود می‌گیرد.
جامعه شناس و پژوهشگر اجتماعی در این خصوص می گوید: آتش‌سوزی‌های مکرر در محل‌های دفن زباله، احساس امنیت و کیفیت زندگی ساکنان مناطق اطراف را به‌شدت تحت تاثیر قرار می‌دهد، دود غلیظ و بوی نامطبوع ناشی از این آتش‌سوزی‌ها، که حاوی گازهای سمی مانند دی‌اکسین‌ها و متان (CH۴CH۴) است، نه‌تنها سلامت جسمی را تهدید می‌کند، بلکه سلامت روانی را نیز مختل می‌سازد.
پروین زمانی افزود: ساکنان این مناطق، به‌ویژه در محله‌های حاشیه‌ای و کم‌درآمد، با ترس دائمی از بیماری‌های تنفسی و دیگر مشکلات بهداشتی مواجه هستند، این شرایط، حس ناامنی را تشدید کرده و کیفیت زندگی را از طریق محدود کردن استفاده از فضاهای عمومی و حتی حیاط خانه‌ها کاهش می‌دهد، از منظر جامعه‌شناختی، این وضعیت می‌تواند به انزوای اجتماعی منجر شده زیرا مردم کمتر در محیط‌های عمومی حضور می‌یابند و تعاملات روزمره آنها کاهش می‌یابد.
این پژوهشگر اجتماعی با اشاره به اینکه یکی از جنبه‌های مهم اجتماعی زباله‌سوزی، بی‌توجهی برخی جوامع به خطرات آن، از جمله آلودگی هوا و تهدیدات بهداشتی است، بیان کرد: از منظر جامعه‌شناختی، این بی‌توجهی ریشه در عوامل متعددی دارد، نخست فقدان آگاهی و آموزش عمومی نقش کلیدی ایفا می‌کند، در بسیاری از مناطق به‌ویژه جوامع کم‌درآمد، اطلاعات کافی درباره تاثیرات بلندمدت دود سمی و آلودگی ناشی از آتش‌سوزی‌ها وجود ندارد و این مسئله با نبود آموزش مستمر و فراگیر در مدارس و رسانه‌ها تشدید می‌شود.
زمانی با اشاره به اولویت‌های اقتصادی در مناطق محروم بیان کرد: جایی که مردم با چالش‌های معیشتی مانند فقر و بیکاری مواجه هستند، باعث می‌شود که مسائل زیست‌محیطی در حاشیه قرار گیرد، از سوی دیگر موانع فرهنگی نیز نقش مهمی دارد در فرهنگ برخی جوامع ایرانی، مسائل زیست‌محیطی به‌عنوان مشکلات جمعی و وظیفه دولت تلقی می‌شود و مسوولیت فردی در این زمینه کم‌رنگ است، این دیدگاه، همراه با نبود فرهنگ مشارکت جمعی، بی‌توجهی به خطرات زباله‌سوزی را تقویت می‌کند.
وی بیان کرد: پدیده زباله‌سوزی و مدیریت نادرست پسماندها، نابرابری‌های اجتماعی را برجسته می‌کند، انباشت زباله‌ها بیشتر در مناطق حاشیه‌ای دیده می‌شود و این امر حس بی‌عدالتی را در میان ساکنان این مناطق تقویت می‌کند، همچنین، پدیده زباله‌گردی، که بیشتر توسط گروه‌های حاشیه‌نشین و محروم انجام می‌شود، نشان‌دهنده شکاف طبقاتی عمیق است، زباله‌گردها با تبعیض مواجه شده و از جامعه طرد می‌شوند، که این امر انزوای اجتماعی و آسیب‌های روانی را برای آنها به همراه دارد.
راهکارهای جامعه‌شناختی برای حل مشکل پسماندها
این پژوهشگر اجتماعی گفت: برای مقابله با ابعاد اجتماعی زباله‌سوزی، باید رویکردهایی مبتنی بر ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی جامعه طراحی شود، آموزش و آگاهی‌بخشی نقش کلیدی در تغییر رفتارها دارد، آموزش باید از سنین پایین در مدارس آغاز شود و بر اهمیت کاهش تولید زباله، تفکیک از مبدا و خطرات آتش‌سوزی تاکید کند، پویش های رسانه‌ای با پیام‌های ساده و متناسب با فرهنگ محلی می‌توانند تاثیرات مستقیم این بحران بر زندگی روزمره را به مردم نشان دهند.
وی افزود: مشارکت جوامع محلی از طریق برنامه‌های محله‌محور، مانند روزهای پاکسازی یا رقابت‌های بازیافت با جوایز تشویقی، می‌تواند حس مسوولیت‌پذیری و تعلق را تقویت کند، استفاده از ارزش‌های فرهنگی و دینی، مانند حفاظت از طبیعت به‌عنوان امانت الهی، نیز می‌تواند انگیزه‌های اخلاقی برای تغییر رفتار ایجاد کند، علاوه بر این ایجاد سیستم‌های تشویقی، مانند تخفیف در هزینه‌های جمع‌آوری زباله برای خانواده‌های کم‌تولید، می‌تواند موثر باشد.
زمانی با بیان اینکه اعتمادسازی از طریق شفافیت و پاسخگویی نهادهای مسوول ضروری است، اضافه کرد: مردم باید احساس کنند که تلاش‌هایشان نتیجه‌بخش است و نهادها به نگرانی‌هایشان توجه می‌کنند، تجربه کشورهای موفق مانند ژاپن، که مسوولیت جمعی و احترام به طبیعت را از کودکی آموزش می‌دهند، نشان می‌دهد که تغییر نگرش‌ها و رفتارها ممکن است، اما نیازمند تداوم و هماهنگی بین آموزش، زیرساخت‌ها و سیاست‌گذاری است.
مسوولیت دستگاه‌های اجرایی
مسوولیت اصلی در مدیریت محل‌های دفن زباله و جمع‌آوری منظم پسماندها بر عهده شهرداری‌ها است، عدم نظارت کافی بر پیمانکاران و نبود سیستم‌های پوشش‌دهی مناسب (مانند استفاده از خاک برای پوشش روزانه زباله‌ها) از سوی شهرداری‌ها، به تشدید این مشکل منجر می شود در خصوص وضعیت پسمانها در شهرستان بروجرد شهردار بروجرد می گوید: بزودی چند عدد کانکس با حضور کارشناس بهداشت در سطح شهر نصب می شود یکی جلوی مدرسه سما که ۲ هزار دانش آموز دارد و ۲ کانکس دیگر در نقاط مختلف شهر نصب می شود تا شهرداری متولی تفکیک زباله شود و خودش خرید کند امید که با اجرای این طرح دست واسطه در خرید ضایعات را کوتاه و مردم را ترغیب و تشویق کنیم که این زباله های تفکیکی را به شهرداری بدهند و فرهنگ سازی شود.
یحیی عیدی بیرانوند با اشاره به اینکه میزان تولید زباله در شهر بروجرد حدود ۲۰۰ تن در روز بوده که حدود ۸۰ درصد زباله تولید شده از نوع زباله تر و ۲۰ درصد خشک است گفت: شیوه دفن زباله ها در شهر بروجرد با بکارگیری روش های عینی به گونه ای است که در طبیعت تولید شیرابه نمی کند.
وی با بیان اینکه در گذشته وضعیت محل دفن پسماند بروجرد به نحوی بود که باعث شکایت و حتی تجمع اهالی روستای سراب زارم شده بود، افزود: روند مدیریت دفن گاه پسماند فعلی به گونه‌ای است که حتی نمی‌توان تشخیص داد که این محل دفن گاه زباله بوده و اکنون بروجرد تنها شهری است که جمع‌آوری زباله های آن و دفن آنها در طبیعت تولید شیرابه نمی‌کند و در این راستا مورد تقدیر سازمان محیط زیست نیز قرار گرفته و روزانه تعداد قابل توجهی دستگاه‌های مکانیزه در محل دفن پسماند و ساماندهی روزانه این محل فعالیت دارند.
شهردار بروجرد با بیان اینکه سالانه یک هزار میلیارد ریال برای جمع آوری، انتقال و دفن پسماند در شهر بروجرد هزینه می‌شود، بیان کرد: میزان مشارکت مردم در پرداخت عوارض جمع آوری، انتقال و دفن زباله حتی اگر بطور کامل صورت گیرد فقط ۳۰ درصد هزینه های مدیریت پسماند شهری را تامین می‌کند.
عیدی بیرانوند با بیان اینکه میزان مشارکت مردم در پرداخت عوارض نوسازی و پسماند بسیار پایین است، بیان کرد: این میزان در سال های قبل حدود هفت درصد و اکنون بین ۱۰ تا ۱۲ درصد است، انتظار می‌رود شهروندان نسبت به پرداخت به موقع این عوارض مشارکت کنند تا شهرداری بتواند با تامین تجهیزات و ماشین آلات مورد نیاز در بخش های مختلف خدمت دهی بهتری به شهروندان ارائه نماید.
در برخی شهرها آتش‌سوزی‌های مکرر در محل‌های دفن زباله چالشی بزرگ است که زندگی مردم، طبیعت و حتی آینده ما را تهدید می‌کند، این بحران نه‌تنها هوا را آلوده می‌کند و بیماری‌های تنفسی و مشکلات جدی سلامتی به همراه دارد، بلکه خاک و آب را هم خراب می‌کند و حیات گیاهان و حیوانات را به خطر می‌اندازد، اما راه‌حل وجود دارد، ما می‌توانیم از تجربه کشورهایی مثل ژاپن یاد بگیریم که با آموزش از کودکی و ایجاد حس مسوولیت جمعی، مدیریت زباله را به یک وظیفه اخلاقی تبدیل کرده‌اند.
می‌توان با تکیه بر ارزش‌های دینی و فرهنگی، مردم را به حفاظت از محیط زیست تشویق کرد، آموزش در مدارس، برنامه‌های محلی برای تفکیک زباله و همکاری بین مردم و مسوولان می‌تواند این بحران را کاهش دهد، هر کدام از ما با قدم‌های کوچک، مثل کم کردن زباله و مشارکت در بازیافت، می‌توانیم آینده‌ای پاک‌تر بسازیم.
دیدگاه خود را بیان کنید